मित्रांनो आजच्या या लेखामध्ये तुमचे स्वागत आहे. आजच्या या लेखामध्ये आपण थोर मराठा योद्धा असणाऱ्या राजा छत्रपती शिवाजी महाराजांनी सतराव्या शतकात बांधलेला किल्ला म्हणजेच प्रतापगड याबद्दल सविस्तर माहिती बघणार आहोत. मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात प्रतापगड किल्ल्याची एक महत्त्वपूर्ण आहे, शत्रूच्या सैन्यापासून प्रदेशाचे रक्षण करण्यासाठी या गडाने एक सीमारेषा म्हणून काम केले. चला तर मित्रांनो जाणून घेऊया मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात एक महत्त्वाच्या किल्ल्याची माहिती.
Table of Contents
प्रतापगड किल्ल्याचे स्थान (Pratapgad Fort information in Marathi):
भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यात प्रतापगड किल्ला आहे. त्याचे ठिकाण महाबळेश्वर शहराच्या पश्चिमेला अंदाजे २३ किलोमीटर अंतरावर आहे, तसेच हा किल्ला समुद्र सपाटीपासून सुमारे १०८० मीटर उंचावर असलेल्या एका टेकडीवर आहे. प्रतापगड किल्ला हा पूर्ण हिरवाईने वेढलेला आहे, तसेच हा किल्ला सह्याद्रीच्या पर्वत रांगांची चित्त थरारक दृश्य देखील दर्शवतो. प्रतापगड किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी रस्त्याने सहज जाता येते तसेच वाटेवर अनेक दिशादर्शक फलक देखील आहेत जे किल्ल्यापर्यंत नेण्यासाठी मार्गदर्शन देता.
प्रतापगड किल्ल्याला कधी भेट द्यावी (Best time to Visit):
प्रतापगड किल्ल्याला भेट देण्याची उत्तम वेळ म्हणजे, नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या हिवाळ्याच्या काळात मानली जाते. हिवाळ्यामध्ये हवामान आल्हाददायक आणि थंड असते ज्यामुळे किल्ला पाहण्यासाठी आणि सभोवतालच्या नैसर्गिक सौंदर्याचा आनंद घेण्यासाठी हिवाळा ही सर्वोत्तम वेळ ठरते. पावसाळी हंगाम म्हणजेच, जून ते सप्टेंबर या काळामध्ये देखील हा प्रदेश हिरवं गार असतो. ज्यामुळे ही वेळ देखील किल्ल्याला भेट देण्यासाठी चांगली मानली जाते. प्रतापगड किल्ल्याला दिलेली भेट चांगली व्हावी यासाठी एप्रिल ते जून या तीव्र उन्हाळ्याच्या वेळेमध्ये जेव्हा तापमान खूप जास्त असते, तेव्हा भेट देणे टाळलेलेच चांगले. भेटीच्या चांगल्या अनुभवासाठी हिवाळ्यामध्ये किंवा पावसाळ्यामध्ये भेट देण्याची योजना बनवणे हा एक सर्वोत्तम निर्णय असेल.
प्रतापगडाचा इतिहास (History of Pratapgarh):
मराठा साम्राज्यामध्ये प्रतापगड या किल्ल्याचा विलोभनीय इतिहास आहे. मराठा साम्राज्याचे एक महान योद्धा श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या काळात प्रतापगड बांधला गेलेला आहे तसेच मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात या किल्ल्याची एक महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे स्वतः श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे नाव या किल्ल्याला देण्यात आलेले आहे जे त्याचे महत्त्व आणि त्यांच्या वारशाचा संबंध दर्शविते. प्रतापगड किल्ला आज प्रदेशाच्या समृद्ध इतिहासाचा आणि वास्तु शिल्पाच्या तेजाचा पुरावा म्हणून उभा आहे.
प्रतापगड किल्ल्याचे महत्त्व (Significance of Pratapgarh Fort):
प्रतापगड किल्ल्याचे मराठा साम्राज्य मध्ये खूप महत्त्व मानले जाते, हा किल्ला एक प्रमुख लष्करी किल्ला म्हणून ओळखला जातो. किल्ल्याच्या महत्त्वपूर्ण स्थानामुळे आजूबाजूच्या प्रदेशांचे निरीक्षण आणि सर्वेक्षण करण्यासाठी एक सोयीस्कर बिंदू म्हणून प्रतापगड किल्ल्याने काम केले. तसेच शत्रूच्या आक्रमणापासून मराठा प्रदेशाचे रक्षण करण्यात प्रतापगड किल्ल्याने एक महत्त्वाची भूमिका बजावलेली आहे. किल्ल्याच्या संरक्षणात्मक रचनेची क्षमता वाढवण्यासाठी त्याचे नियोजन काळजीपूर्वक करण्यात आले होते. प्रतापगडाच्या भक्कम भिंती, बुरुज आणि तटबंदीचे अनेक स्तर आहेत. किल्ल्याचा आराखडा अशा प्रकारे तयार करण्यात आलेला आहे की त्यामुळे शत्रूंना आत प्रवेश करणे आणि किल्ल्याला सहजतेने काबीज करणे खूप कठीण मानले जाते, ज्यामुळे प्रतापगड किल्ल्याला कोणत्याही विरोधी शक्तींसाठी एक मोठा अडथळा मानला जात होता. त्याच्या या संरक्षणात्मक महत्त्व व्यतिरिक्त प्रतापगड किल्ला मराठा अभिमान आणि शौर्याचा एक प्रतीक मानला जातो. श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी आपल्या मराठा साम्राज्याच्या विस्तार करण्यासाठी याच किल्ल्यावरून मोहिमा सुरू केल्या होत्या. या किल्ल्याने मराठा योद्धांचे शौर्य आणि लवचिकता दाखवून अनेक लढाया आणि वेढा देखील बघितलेल्या आहे. आज प्रतापगड किल्ला हा एक ऐतिहासिक खून म्हणून उभा आहे तसेच इतिहास प्रेमींना आकर्षित करण्याचा एक केंद्रबिंदू देखील ठरलेला आहे.
प्रतापगडावर झालेले हल्ले (Attacks on Pratapgarh Fort):
मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातून आपल्याला कळते की प्रतापगड किल्ल्यावर अनेक आक्रमणे आणि हल्ले झालेली आहेत. त्यामध्ये १६५९ मध्ये प्रताप गडावर झालेली लढाई ही उल्लेखनीय मानली जाते. या लढाईमध्ये श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी आदिलशाही घराण्याच्या सेनापती असलेल्या अफजलखानाच्या सैन्याविरुद्ध किल्ल्याचे रक्षण केलेले होते शिवाजी महाराजांनी अफजलखानाला एका पौराणिक चकमकीत रणनीतिक दृष्ट्या पराभूत करून मराठ्यांसाठी एक महत्त्वपूर्ण विजय नोंदवलेला आहे. यानंतर देखील किल्ल्यावर भरपूर हल्ले झाले परंतु प्रतापगड किल्ल्याचे मजबूत संरक्षण आणि मोक्याचे स्थान यांनी त्याला संरक्षणास मदत केली.
अफजलखानाची झालेली लढाई (Battle with Afzal Khan):
प्रतापगडावर श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांची अफजलखाना सोबत झालेली लढाई ही एक महाकाव्य चकमक होती. श्री छत्रपती शिवाजी महाराज हे एक हुशार रणनीतीकार असल्याने त्यांनी अफजल खानाला प्रतापगड किल्ल्यावर एका सभेत बोलावले. भेटीदरम्यान अफजलखानाने शिवाजी महाराजांची हत्या करण्याचा प्रयत्न देखील केला, परंतु श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी त्यांच्या कपड्याखाली चिलखत धारण केलेले होते. ज्यांनी त्यांना अफजलखानाच्या केलेल्या वारापासून बचावले, अफजलखानाच्या केलेल्या वारा नंतर शिवाजी महाराजांनी अत्यंत घणाघाती असलेल्या वाघाच्या पंजांच्या शस्त्राने अफजलखानाचा वध केला. श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या या विजयाने केवळ किल्ला सुरक्षित नाही केला, तर त्यांनी त्यांच्या मराठा योद्धांचे शौर्य आणि लष्करी पराक्रम देखील केले.
प्रतापगड किल्ल्याची रचना (Structure of Pratapgarh Fort):
प्रतापगड किल्ला हा एक टेकडीवर वसलेला आहे, जो शत्रूंच्या हल्ल्यांपासून संरक्षण करण्यासाठी संरक्षणाच्या अनेक स्तरांसह रणनीतिकदृष्ट्या बांधलेला आहे. प्रतापगड किल्ला हा दोन मुख्य विभागांमध्ये विभागलेला आहे पहिला म्हणजे वरचा किल्ला आणि दुसरा म्हणजे खालचा किल्ला.
प्रतापगडाचा पहिला भाग म्हणजे, वरच्या किल्ल्यामध्ये भवानी मंदिरासारख्या महत्त्वाच्या वस्तू आहेत. ज्या या प्रदेशातील पूज्य देवता भवानी देवीला समर्पित केलेल्या आहेत. किल्ला बांधणारे महान योद्धा श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा भव्य पुतळा देखील आहे. याव्यतिरिक्त शिवाजी महाराजांचा एक प्रमुख शत्रू म्हणून ओळखला जाणारा अफजल खान याची कबर देखील आहे.
प्रतापगड किल्ल्याचा दुसरा भाग म्हणजे, खालच्या किल्ल्यामध्ये विविध कार्यात्मक क्षेत्रांचा समावेश आहे. जिथे प्रदीर्घ वेढा घालताना किल्ल्याची स्वयं संपूर्णता निश्चित करण्यासाठी, अन्नधान्याचा साठा करण्यासाठी धान्य कोठार बांधले गेलेले आहे. तसेच या भागामध्ये किल्ल्यातील रहिवाशांना पाण्याचा विश्वासार्ह स्त्रोत उपलब्ध करून देण्यासाठी पाण्याची टाकी देखील आहे. किल्ल्यामध्ये राहणाऱ्या सैनिकांसाठी आणि त्यांच्या कुटुंबांकरिता निवासाची सोय देखील केलेली आहे.
श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्थापत्य कलेचे तेज दर्शवणारा प्रतापगड किल्ला मानला जातो. शिवाजी महाराजांनी गडावर होणाऱ्या हल्ल्यांना तोंड देण्यासाठी आणि आसपासच्या ठिकाणावर एक व्यापक दृश्य प्रदान करण्यासाठी, रणनीतीकरीत्या या किल्ल्याची रचना केलेली आहे.
प्रतापगड किल्ल्यावर पाहण्यासारख्या गोष्टी:
प्रतापगडावर बघण्यासारख्या खूप सार्‍या गोष्टी आहेत ज्या मधील काही गोष्टी खालील प्रमाणे:
1. प्रतापगडाचे मुख्य प्रवेशद्वार.
2. दुर्गम गड.
3. फिश पोंड.
4. भवानी मातेचे मंदिर.
5. बालेकिल्ला.
6. महादरवाजा नावाचे भव्य प्रवेशद्वार.
7. हनुमान मंदिर.
8. शिवाजी महाराजांचा पुतळा.
9. अफजल टॉवर.
निष्कर्ष (Conclusion):
मित्रांनो आजच्या या लेखामध्ये आपण प्रतापगड किल्ल्याची इन्फोर्मेशन मराठी मध्ये सविस्तरपणे बघितली. ज्यामध्ये आपण प्रतापगडाचा इतिहास, त्याचे मराठा साम्राज्याच्या इतिहासामध्ये महत्त्व, त्याची रचना, प्रतापगडावर झालेले हल्ले, तसेच अफजल खानाशी श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांची झालेली लढाई यांची माहिती बघितली. तसेच प्रतापगडाला भेट देण्यासाठी चांगली वेळ देखील बघितली. आम्ही आशा करतो की तुम्हाला हा लेख आवडला असेल आणि या लेखांमधून प्रतापगडाची मराठा साम्राज्यामध्ये असलेली महत्त्वपूर्ण माहिती जाणून घेण्यास मिळाली असेल. हा लेख तुम्ही तुमच्या मित्र-मैत्रिणींसोबत आणि परिवारातील सर्व सदस्यांसोबत नक्की शेअर करा. आपल्याला हा लेख कसा वाटला हे आम्हाला नक्कीच कळवा. धन्यवाद!
प्रतापगडा विषयी काही प्रश्न (FAQ’s):
1. प्रतापगड किल्ला कधी व कोणी निर्मित केला?
– प्रतापगड किल्ला हा १६५६ मध्ये, श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी निर्मित केला.
2. प्रतापगड किल्ला कुठे आहे?
– प्रतापगड किल्ला हा भारतातील महाराष्ट्र राज्यामध्ये आहे.
3. प्रतापगड किल्ल्याचे प्रमुख आकर्षण आणि वैशिष्ट्ये कोणती आहे?
– प्रतापगड किल्ल्यावर भवानी मंदिर, शिवाजी महाराजांचा एक भव्य पुतळा तसेच अफजल टॉवर असे अनेक आकर्षणे आहेत.
4. प्रतापगडाला भेट देण्यासाठी योग्य वेळ कोणती आहे?
– प्रतापगडाच्या भेटीमध्ये उत्तम अनुभव देण्यासाठी हिवाळा आणि पावसाळा ही उत्तम वेळ आहे.